'High-Rise' Ballarda i czego spodziewać się po filmie?

Dziś recenzja nietypowa, bo napiszę o książce w odniesieniu do jej filmowej adaptacji, czy raczej potencjalnych problemów z adaptacją, które dostrzegłam już w trakcie lektury, jeszcze nie obejrzawszy filmu (polska premiera ósmego kwietnia). „High-Rise” Ballarda to jedna z książek z kilometrowej się listy „do przeczytania”, którą ułożyłam w trakcie studiów. Miałam szczęście do wykładowców bardzo entuzjastycznie nastawionych do swojej pracy, którzy nawet nie musieli się specjalnie wysilać żeby przekonać mnie do danej nadprogramowej lektury – wystarczało kilka zdań opisu i ten błysk w oku. Zdarzały się jednak rekomendacje szczególne, którym towarzyszyło podskakiwanie w ekscytacji albo małe pantomimy, na przykład „jestem Jamesem Bondem i zaraz zacznę strzelać”. „High-Rise” został mi zarekomendowany właśnie w taki, zapadający w pamięć, sposób, przez co uplasował się na szczycie mojej listy, choć nie było łatwo tę książkę odnaleźć i dopiero zbliżająca się ekranizacja mi to ułatwiła. Przeczytałam więc, jestem gotowa na film i można by powiedzieć, że wszystko w porządku, ale już mam podejrzenia, że nie będzie tak do końca, bo obejrzę film jedynie luźno inspirowany książką, a to duże marnotrawstwo. Oto dowody:

1. Ta powieść nie ma duszy – czy film umie to odzwierciedlić?

Nie w negatywnym sensie. Ballard w dzieciństwie mieszkał w Szanghaju, narażony na niebezpieczeństwa wojny chińsko-japońskiej w 1937 roku. W młodym wieku, po ataku na Pearl Harbor, spędził aż trzy lata w obozie dla internowanych, gdzie napatrzył się na przemoc i częste brutalne pobicia, a jednocześnie jak mógł korzystał z beztroski związanej z bycia dzieckiem. Jak sam mówił, te wydarzenia odbiły się na jego psychice i sposobie myślenia i to bardzo widać w jego twórczości.  W czasie wojny, w ekstremalnych warunkach, bardzo często zanikają ludzkie odruchy. Ludzie czasem działają automatycznie, dopuszczają do głosu prymitywne instynkty i dbają o zaspokajanie najbardziej podstawowych potrzeb fizjologicznych, jednocześnie wyłączając w głowie pstryczek odpowiadający za instynkt przetrwania – inaczej strach o własne życie sparaliżowałby ich. Wkrada się chaos i nic nie jest pewne. Ten mechanizm zaobserwował Ballard i wyraźnie go to zafascynowało. Pisarz interesował się psychiatrią i psychoanalizą, a kiedy ostatecznie zajął się tworzeniem fikcji literackiej te zainteresowania nadal mu towarzyszyły.

„High-Rise” jest trudną książką. Napisaną niezbyt przystępnym językiem, z beznamiętnymi postaciami. Jest w niej dużo relacji międzyludzkich i dużo erotyki, ale nie ma w ogóle uczuć. Wszystko dzieje się jakoś „poza”, tak jak nie zależy od naszej decyzji to, że oddychamy, czy umieramy ze starości – tak po prostu jest, taka kolej rzeczy. W wieżowcu właśnie pojawia się taki bliżej niezidentyfikowany impuls, coś zaczyna się dziać – wszystkim jest za dobrze, mają zaspokajane wszelkie potrzeby i nawet nie muszą wychodzić poza teren budynku, bo mieści się w nim wszystko od supermarketu, przez basen, aż po szkołę. Tego dobrego gromadzi się już za wiele i kiedy jest za dobrze w końcu muszą zacząć tworzyć się jakieś napięcia – i tak od drobnej szczeliny dochodzimy do całkowitej przepaści, nad którą stają bohaterowie i z rozmysłem w nią skaczą. Od drobiazgu do katastrofy – ład i porządek znikają z rzeczywistości w wieżowcu i bohaterowie zaczynają ulegać tym samym mechanizmom, którym ulegają żołnierze na wojnie. Życie i wyższe wartości tracą na znaczeniu, najważniejsze jest osiągnięcie celu. Jednym z nich, dla trójki głównych bohaterów, jest zdobycie pozycji samca alfa oraz panowania nad najwyższym piętrem budynku – niezależnie od poniesionych kosztów. Czemu to wszystko służy? Ależ absolutnie niczemu, to czysta fizjologia i podskórny instynkt, któremu mieszkańcy wieżowca się poddają. Z czasem zaczynają coraz bardziej przypominać zwierzęta – w najlepszym razie – częściej bezduszne manekiny. Nikt nie wzbudza sympatii; z przerażeniem i niesmakiem oglądamy tę degenerację, zafascynowani jedynie tym jak daleko można się posunąć i popaść w zupełną abnegację.

Jaki problem widzę z ekranizacją? Oglądam zwiastun i widzę zwykły film. Prześliczny wizualnie, spektakularny wręcz, ale bez tego strasznego zaduchu, który towarzyszył mi podczas lektury. Gdyby Giorgos Lanthimos, reżyser filmu z mojej poprzedniej recenzji (KLIK) zabrał się za tę adaptację to może, może wyszłoby z tego coś zbliżonego do oryginału; coś, na co patrzy się z uczuciem niewygody i przestrachem. Ale nie, ta książka po prostu nie jest za bardzo filmowa, należałoby stworzyć atmosferę napięcia bez słów – poruszającym obrazem rozkładu i zgnilizny (w przenośni i dosłownie), a tymczasem dostaniemy pięknego Toma Hiddlestona trochę popaćkanego farbą, ale w dobrej formie i o zdrowej cerze. Film i książka to będą dwa zupełnie osobne dzieła.

2. Tom Hiddleston is the bad guy. Or is he?

To już nie jest zarzut ani wobec książki ani filmu, a bardziej coś, czego się nie spodziewałam, nie umiem sobie wyobrazić i jestem tego bardzo ciekawa. Mianowicie czy Tom Hiddleston może zagrać postać, której nie lubimy i jej nie kibicujemy? To tak czarujący, sympatyczny i charyzmatyczny aktor, że (z całym zaufaniem do jego talentu aktorskiego) nie umiem sobie wyobrazić jak mam oglądać go na ekranie i nie darzyć żadnym afektem, patrzeć chłodno jak wykorzystuje i krzywdzi ludzi dookoła siebie, o sobie samym nie wspominając. Odpowiedź jest pewnie prosta – film to wszystko ugładzi i dostaniemy zupełnie inną postać, do której będzie można się przywiązać. Trochę się cieszę, a trochę jest mi przykro, bo chciałabym zobaczyć tego aktora w nowej odsłonie, a na razie – skubaniec – zawsze dawał się lubić. Ciekawa jestem (a na to wskazuje i zwiastun i plakaty) czy Hiddleston jako Robert Laing będzie grał główną rolę. W książce jest trzech równorzędnych bohaterów (to ciekawe, że bohaterki – choć równie silne, sprytne i gotowe na wszystko jak mężczyźni – są zepchnięte na drugi plan), ale zarówno Jeremy’ego Ironsa (który gra architekta Wieżowca, Anthony’ego Royala) jak i Luke’a Evansa (szalony dokumentalista Richard Wilder) trudno się w zwiastunie dopatrzeć.

3. Zimno, zimno

Ballard pisał bardzo oszczędnym stylem. Narracja jest chłodna, język wyrazisty, ale przy tym oszczędny w przybliżaniu emocji. Nie wchodzimy w umysły bohaterów, nie wiemy do końca co nimi kieruje, a jedynie przyglądamy się im z rezerwą. To ciekawy zabieg, który w efekcie sprawia, że przygoda z powieścią przypomina wycieczkę po muzeum – możemy obejrzeć sobie eksponaty, ale nie dowiemy się o nich więcej niż powie nam ich wygląd i tabliczka z rzeczowym opisem. Czy w filmie dostaniemy podobną oszczędność? Prawdopodobnie nie – co nie musi być wadą – ponieważ już w zwiastunie wita nas narracja prowadzona przez głównego bohatera, Roberta Lainga. Laing rozmyśla, dzieli się refleksjami, wciąga w swój świat i oprowadza nas po nim z własnej perspektywy. Efekt zupełnie odwrotny do tego z powieści.

4. Książka z ratingiem od 18 lat, a film dla kogo?

Czytałam dużo dziwnych książek, których fabułę było aż przykro sobie wyobrażać. „Fabryka os” Banksa, „Opowieść podręcznej” Margaret Atwood, czy „Zombie” Joyce Carol Oates – wszystkie powodowały, że włos się jeżył na głowie kiedy przychodziło do wyobrażenia sobie tych psychopatyczno-erotycznych światów, a „High-Rise” z całym przekonaniem dopisuję właśnie do tej grupy powieści – których wizualizację w głowie można jakoś przetrawić, ale zobaczenie tego na żywo (a pośrednio i zobaczenie na ekranie) to dla niejednego mogłoby być za wiele. Dlatego takie powieści rzadko są ekranizowane, a jeśli są to w ugładzonej formie. Filmy nie bojące się prawdziwej brutalności i nie uciekające się do takich zabiegów jak zaciemnianie ekranu w stosownym momencie czy najazd na jakiś niepozorny szczegół, by oszczędzić widzowi dosadnych scen, to produkcje niszowe i nie cieszące się popularnością – taki na przykład „Header” Flancrastina, opowiadający o bardzo perwersyjnych gwałcicielach, w czasie projekcji wykurzył z sali połowę widowni, bo nie dawało się na to patrzeć. „High-Rise” mógłby tak samo kontrowersyjnie zniechęcać widzów do oglądania, ale wtedy kto by poszedł do kina?

W dekadenckim wieżowcu ludzie – pławiący się w luksusach – w pewnym momencie zbiorowo zaczynają czuć, że już dość. Następuje rozłam na piętra niższe i wyższe i od tej pory już nie ma reguł. Kiedy dochodzi do pierwszego odcięcia prądu, to już od początku mamy duże straty – śmierć, zniszczenia, napastowanie kobiet w windach. Nikt się tym nie przejmuje. A im staje się gorzej, tym skuteczniej wszyscy udają, że tak musi być, że to naturalne gwałcić, zabijać, niszczyć, defekować na widoku. Nawet instynkt przetrwania nie jest już na tyle silny aby opuścić budynek w celu uzupełnienia zapasów żywności. Wszyscy ulegają jakimś pierwotnym instynktom, zachowują się jak prymitywne koczownicze ludy podczas wojny między kilkoma plemionami, w której to wojnie stawką nie jest wygrana sama w sobie i zdobycie własnego terytorium, a bardziej dokonanie po drodze tylu zniszczeń ile się da, całkowite odcięcie od człowieczeństwa, pofolgowanie tym odruchom, które nie mają akceptacji w normalnym społeczeństwie. Po pewnym czasie bohaterowie sami nie wiedzą już do czego dążą.

Nie przypominam sobie zetknięcia z podobnym światem, w którym nie ma ani promyczka nadziei. To ten totalny brud i odpuszczenie wszelkich hamulców czyni „High-Rise” „High-Risem” i bez tych elementów (a, umówmy się, z ratingiem 14-15 lat w filmie ich nie będzie) to już nie będzie ekranizacja, a luźna adaptacja. Nie to.

Co ostatecznie chcę przekazać to to, że książka Ballarda ma niezwykły klimat (nie mroczny, ale mówi o mrocznych cechach ludzi), jest trudna i bardzo pełna przemocy. Nie jest nawet przejmująca, tylko tak po brytyjsku zdystansowana. Gdyby była filmem, nie nalepiono by na niej wielkiego czerwonego kwadracika, bo w ogóle nie trafiłby do  powszechnej dystrybucji; książki jednak nie mają ograniczeń wiekowych i można w nich czytać o bezsensownym mordowaniu, niszczeniu, gwałtach i wymysłach ludzi, którzy postradali zmysły, bo nie kontrolowały ich żadne ograniczenia. To wszystko jest rzecz jasna przejaskrawione, ale daje do myślenia na temat tego jak niewiele dzieli nas od tego by porzucić wszelkie społeczne ustalenia i dopuścić do głosu jedynie instynkt. Po części opowiedział nam o tym film „Dzikie historie” Damiána Szifróna. Czy ekranizacja „High-Rise” dokończy opowieść – okaże się w kwietniu. A tymczasem bardzo polecam lekturę, bo choć trudna, to niezwykle ciekawa.